"Ρινόκερος" του Ιονέσκο...

 

 Ένας ευκίνητος, λαλίστατος, κοινωνικός και

 …πολύσημος ρινόκερος

Ρινόκερος
Του Ευγένιου Ιονέσκο
Σκην. Εμμανυέλ Ντεμαρσύ-Μοτά
Φεστιβάλ Αθηνών 2013

«Όλος ο κόσμος οφείλει να συμβιβάζεται. Τι είσαι εσύ; Υπεράνω;» ρωτάει ο Ζαν τον φίλο του, Μπερανζέ, θίγοντας ακριβώς αυτό: τη μοναξιά του κεντρικού χαρακτήρα ως βασική συνθήκη, από αρχής μέχρι τέλους, γεγονός που προοικονομεί την εξαίρεσή του από τη «ρινοκεροποίηση», σε μια απόδοση του έργου που τονίζει κυρίως το ρόλο του ατόμου απέναντι στη συλλογικότητα.

Γραμμένος το 1959, ο Ρινόκερος προκάλεσε πολλές και ετερόκλητες αντιδράσεις στην Ευρώπη, λόγω του φορτίου του και των πρόσφατων, τότε, οδυνηρών αναμνήσεων. Σε μια επαρχιακή πόλη, οι κάτοικοι μεταμορφώνονται σταδιακά σε ρινόκερους, ούτως ειπείν αποκτηνώνονται, με μοναδική εξαίρεση τον Μπερανζέ. Το έργο θίγει την πορεία εκφασισμού ενός λαού, ο οποίος συντελείται όχι καταναγκαστικά, αλλά οικειοθελώς, με την αδήριτη συνεπικουρία της ψυχολογίας της μάζας. Η εξαίρεση μάλιστα του Μπερανζέ δεν οφείλεται στην ιδεολογία ή τον δυναμικό χαρακτήρα του –αντιθέτως, ο ίδιος κατατρώγεται από αντικρουόμενα συναισθήματα και σκέψεις, όντας μάλλον αντιήρωας–, αλλά πρόκειται για κάτι τόσο τυχαίο, όσο και η επιλογή του συγκεκριμένου ζώου από τον συγγραφέα. Ο στόχος πολύ απέχει από το διδακτισμό· εξάλλου, όπως συνήθιζε να λέει ο Ιονέσκο, ο συγγραφέας δεν είναι ταχυδρόμος για να έχει να μεταφέρει κάποιο μήνυμα.

Η προοδευτική σκηνοθεσία του Ντεμαρσύ-Μοτά συμπορεύεται και με μια διπλή διεύρυνση του νοήματος του κειμένου, η οποία ξεπερνά το πρωταρχικό πολιτικό του φορτίο. Ο Ρινόκερός του αποτυπώνει έτσι το φαινόμενο της «συλλογικής ψύχωσης», όπως παραδέχεται ο υπάλληλος Μποτάρ, η οποία δεν χρειάζεται ένα τόσο ακραίο γεγονός προκειμένου να εκφραστεί. Αντιθέτως, τη συμπεριφορά της μάζας τη συναντούμε συχνά, παντού ανά τον κόσμο και με διάφορες αφορμές. Σε ένα δεύτερο –πλατύτερο ακόμη– επίπεδο, το έργο γίνεται για τον σκηνοθέτη μια «ποιητική αλληγορία» που δύναται να περιλάβει πολλές εκφάνσεις του ανθρώπινου χαρακτήρα και της ιστορίας. Λόγω αφενός της διαχρονικότητας του παραλόγου, αφετέρου της προσέγγισης του σκηνοθέτη, ο «Ρινόκερος» μοιάζει έργο σύγχρονο, συγκαιρινού μας συγγραφέα.

Όσο για τη σκηνική αποτύπωση του έργου, ο Ντεμαρσύ-Μοτά έμεινε πιστός στις επιταγές Ιονέσκο: πολλή γλώσσα, πολλή κίνηση, παράλληλες δράσεις και διάλογοι, ξέφρενοι ρυθμοί. Ειδικά η κίνηση έπαιξε ρόλο κεντρικό. Ολόκληρη η παράσταση, με αποκορύφωμα την δεύτερη Πράξη –με τους υπαλλήλους στο γραφείο–, δεν ήταν παρά μια άψογα συγχρονισμένη χορογραφία, με τον χορογράφο σε μεγάλα κέφια! Έξοχη η διανομή.

Αξιοθαύμαστη, απ’ την άλλη πλευρά, και η ικανότητα του συνόλου των ηθοποιών ν’ ανταποκριθούν στις αυξημένες ανάγκες κίνησης. Ανάλογο με την εκπληκτική τους κίνηση και το υποκριτικό δυναμικό τους. Καμιά παραφωνία, δεμένο σύνολο, πράγμα σπάνιο. Ρεσιτάλ ηθοποιίας από τον Σερζ Μαζιανί ως Μπερανζέ. Σώμα και πρόσωπο να μοιάζουν μ’ εύπλαστη ύλη που ο ίδιος χειριζόταν ανάλογα, δίχως το φόβο μήπως «τσαλακωθεί» (φόβο που συχνά συναντά κανείς στους ηθοποιούς) και εντυπωσιακή εκφραστικότητα, σε μια ερμηνεία απολαυστική. Η καταληκτική φράση «μολών λαβέ!» συνιστά μάλλον πρόκληση για τον επόμενο ηθοποιό που θα τολμήσει να υποδυθεί το ρόλο μετά τη συγκεκριμένη ερμηνεία. Εξαιρετικοί εξίσου και ο Ζεράλ Μαγιέ ως σπιρτόζος λογικοφιλόσοφος και ο Ζωρίς Καζανοβά ως κωμικός Μποτάρ. Καίρια και η γκροτέσκ συμβολή του Ουγκ Κεστέρ ως υπό-μεταμόρφωση-ευρισκόμενος άνθρωπος.

Αυτό όμως που κυρίως θαύμασα στην παράσταση είναι το «δεμένο σύνολο» για το οποίο έγινε λόγος παραπάνω. Το Ανσάμπλ Αρτιστίκ μοιάζει υπόδειγμα θιάσου, δεμένης ομάδας και συλλογικής εργασίας. Όλοι οι ηθοποιοί λειτουργούσαν ως ενιαίο σώμα επί σκηνής, κάτι που σπάνια βλέπω. Συνήθως οι ηθοποιοί είναι πρώτα και κύρια μόνοι, μονάδες. Αντιθέτως, ο συγκεκριμένος θίασος δικαιώνει την αναγκαιότητα που τονίζει ο Ντεμαρσύ-Μοτά για την υπάρξη «μιας ομάδας ανθρώπων που δουλεύουν και στοχάζονται μαζί», «που επιζητούν να ορίσουν μαζί τα κανούργια ερωτήματα του σήμερα». Δεν είναι καθόλου τυχαίο πως σταθερές (αν όχι μόνιμες) συνεργασίες αποδίδουν διαχρονικά τα μέγιστα. Η ισχύς, λοιπόν, εν τη ενώσει, για τα λαμπρά αποτελέσματα που παρακολουθήσαμε. Κι αυτή η ένωση φάνηκε και στο χειροκρότημα ακόμη, όπου ο αδιαμφισβήτητος πρωταγωνιστής δεν βγήκε μπροστά! Ας γίνει παράδειγμα!

«Δεν θα πρωτοτυπήσουμε τώρα, ο μέσος όρος μετράει», προσπαθούν να πείσουν τον Μπερανζέ. Να όμως που η παράσταση ξεπέρασε κατά πολύ τον μέσο όρο κι έδειξε με το παράδειγμά της την αξία της υπεροχής.

Έλενα Σταγκουράκη

 Πρώτη δημοσίευση: Περιοδικό "Φρέαρ" (http://frear.gr/?p=1127)