«Κι όλο περιμένει πάλι τη στιγμή…»
Το θηρίο στη ζούγκλα
του Χένρυ Τζέημς
σκην. Μαρία Μαγκανάρη
Θέατρο Τέχνης
Νοέμβριος 2014
«Η φρίκη της
αφύπνισης»: Το θηρίο περιφέρεται στην εσωτερική ζούγκλα της ψυχής
καθενός, καραδοκώντας για το θήραμα –όχι άλλο, από το γυμνό αδύναμο
«κάτι» που συχνά απομένει από την αφύπνιση και την επακόλουθη
συνειδητοποίηση της παταγώδους αποτυχίας. Αυτή την εντελώς εσωτερική
διεργασία, την οποία περιγράφει ένα ερμητικό κείμενο θυμίζοντας
ατέλειωτο εσωτερικό μονόλογο, κατόρθωσε να εξωτερικεύσει και να
παραστήσει θαυμαστά για πρώτη φορά σε ελληνική σκηνή η νεοσύστατη και
πολλά υποσχόμενη ομάδα Προτσές στο Θέατρο Τέχνης.
Το θηρίο στη ζούγκλα,
γραμμένο το 1903, συνιστά χαρακτηριστικό δείγμα της γραφής του όψιμου
Τζέημς, αποτελώντας ταυτόχρονα τη βάση πάνω στην οποία προβάλλονται
πλείστες θεωρίες, σημειολογικές έως και ψυχαναλυτικές. Ξεκινώντας in
media res, «Το θηρίο» αποτυπώνει το βασίλειο όπου τα πάντα συμβαίνουν
στο χώρο της γλώσσας και του βλέμματος, κυρίως δε της γλώσσας, με
γνώμονα το αυτοαναφορικό και επαναλαμβανόμενο «αυτό» και «κάτι». Όπως
εύστοχα θα πει ο Αντρέ Γκρην, «η τέχνη του Τζέημς είναι η τέχνη του
ανείπωτου». Έτσι, οι δύο χαρακτήρες, χρησιμοποιούν μια λογικώς ορθή
επιχειρηματολογία για να υποστηρίξουν όμως μια θέση εν πολλοίς
ανύπαρκτη. Ο Τζων Μάρτσερ διαισθάνεται ισοβίως πως κάτι επίκειται, κάτι
μέλλεται να του συμβεί ανά πάσα στιγμή, καθοριστικό για την ύπαρξή του,
αν και ο ίδιος αγνοεί τη φύση του. Την εναγώνια αυτή προσμονή, την οποία
ονομάζει θηρίο, έχει εκμυστηρευτεί σε ένα μόνο πρόσωπο, τη Μαίη
Μπάρτραμ, καθιστώντας την μάρτυρα και παραστάτη. Ο Μάρτσερ, παρά τις
ενδείξεις και υποδείξεις της ζωής/μοίρας, αλλά και της ίδιας της
Μπάρτραμ, εξακολουθεί να ατενίζει αφελώς προς το μέρος του θηρίου,
αποτυγχάνοντας στον εντοπισμό του, ο οποίος θα του αποκαλυφθεί σε όλη
του τη φρίκη με το θάνατο της Μαίη. Αυτός ο τελευταίος συνιστά την
τιμωρία του, καθώς έτσι χάνει τη μοναδική ευκαιρία που του δόθηκε για
μια ζωή. Ο Τζων, αναλωμένος στην αναζήτηση, αδυνατούσε να εντοπίσει·
έψαχνε τόσο, που ήταν αδύνατον να βρει. Και αν νομίζουμε ότι ο Μάρτσερ
βρίσκεται μακριά μας ή ότι υπήρξε ο μόνος αφελής, πλανόμαστε εξίσου
οικτρά.
Δεν μπορεί παρά να
αναρωτιέται κανείς πώς είναι δυνατόν να παρασταθεί ένα κείμενο τόσο
εσωτερικό, κείμενο χειρουργικής κοπής και δύσκολης για την παρακολούθηση
επιχειρηματολογίας και γλώσσας. Η σκηνοθεσία της Μαγκανάρη για το
Θέατρο Τέχνης όχι μόνο του έδωσε σάρκα και οστά, αλλά και τέτοια
ζεστασιά, ώστε ο θεατής να συμπάσχει και να αγαπά τόσο τους χαρακτήρες
και το θηρίο, όσο και τα ίδια τα συστατικά της παράστασης: το θέατρο, τα
σκηνικά, τη μουσική, την ατμόσφαιρα. Οι πρωταγωνιστές της παράστασης,
τρεις: ο Μάρτσερ, η Μπάρτραμ και το Θηρίο ή αλλιώς το Εγώ, το Υπερεγώ
και το Εκείνο. Η παράσταση ξεκινά από το φουαγιέ της Φρυνίχου, όπου ο
θεατής παρακολουθεί το θηρίο ως άμορφο φόβο που κινείται, με την
ταυτόχρονη ηχογραφημένη ανάγνωση σχετικών αποσπασμάτων διαφόρων
κειμένων. Ο Μάρτσερ αφήνει στο θηρίο ένα άδειο δοχείο, σύμβολο των
λέξεων. Ακολούθως, η Μπάρτραμ το γεμίζει με καρπούς, συμβολίζοντας το
περιεχόμενο που επιλέγει να δώσει στις λέξεις του Μάρτσερ. Το θηρίο,
τέλος, αποκαλύπτεται και ανοίγει τις πύλες, απ’ όπου θα περάσουν οι
θεατές –μέσα από τη σκηνή– για να λάβουν τις θέσεις τους.
Αυτή η αρχική εξίσωση
του θεατή με τους δύο κεντρικούς χαρακτήρες στη συνέχεια θα ανατραπεί,
όπως θα ανατραπεί και η φαινομενική θέση θύματος της Μπάρτραμ: αρχικά ως
θύμα ενός Μάρτσερ που δεν ανταποκρίνεται, αποκτά σύντομα θέση ισχύος,
γνωρίζοντας όσα εκείνος αγνοεί. Το ίδιο και ο θεατής, αργότερα θα γίνει
μάρτυρας στην απολογία ενός αφελούς Μάρτσερ που ζητά κατ’ ουσίαν τη
συγχώρηση. Το δε Θηρίο κυκλώνει κυριολεκτικά τους χαρακτήρες και τη
δράση, λαμβάνοντας τη μορφή άλλοτε άγριου ζώου, άλλοτε απροσάρμοστου
ατόμου, άλλοτε όμως –για τις σκηνικές ανάγκες, αλλά και τα ενδόμυχα
όνειρα– και τη μορφή απλησίαστης γυναίκας-ντίβας, έως και μιας
“ερμαφρόδιτης” Φρίντας Κάλο της περίφημης φωτογράφησης. Η Μαγκανάρη
προέβη στις απαραίτητες –λόγω πυκνότητας και εσωτερικότητας– περικοπές
του κειμένου, αλλά και παύσεις εν είδει μουσικών και άλλων ιντερμέτζων.
Έτσι, ο θεατής απολαμβάνει τις ενδιάμεσες ανάσες αποφόρτισης, ώστε να
ανακτήσει δυνάμεις. Σ’ αυτό συμβάλλει η εξαιρετική μουσική επένδυση που
περιλαμβάνει από άριες και γαλλικά τραγούδια του ’60 ώς και
μικρασιάτικους αμανέδες. Ο χώρος της Φρυνίχου αξιοποιείται ιδανικά, με
αποτέλεσμα να αναδεικνύεται η μοναδική του πολυμορφικότητα, η ζεστασιά
και η γεωμετρία του. Η μουσική και σκηνική επιμέλεια είναι επίσης της
Μαγκανάρη και της ομάδας Προτσές. Το πρόγραμμα της παράστασης, πλούσιο,
κατατοπιστικό και πρωτότυπο.
Ο Θέμης Πάνου, ως
αφελής και μυωπικός Μάρτσερ, έδωσε ρεσιτάλ ερμηνείας, με αποκορύφωμα τον
τραγικό μονόλογο της λήξης που τοποθετούσε το θεατή σε θέση δικαστή και
τον ίδιο σε θέση κατηγορουμένου, προκαλώντας τη συμπάθεια και εν τέλει
την άφεση. Η Ανθή Ευστρατιάδου γοητευτική και κάποτε καθηλωτική ως
Θηρίο. Η Μαίη Μπάρτραμ της Σύρμως Κεκέ παρουσίαζε κορυφώσεις, όχι όμως
σε ολόκληρη την ερμηνεία. «Κάτι» σαν να έλειπε. Αυτά όμως τα χέρια! Πώς
πάσχιζαν τα χέρια της Μαίη και του Τζων να εκφράσουν το ανείπωτο!
Όπως αποφαίνεται η
Μπάρτραμ, ο Μάρτσερ ήταν «προορισμένος να υποστεί τη μοίρα του». Συνέβη
«αυτό που ήταν γραφτό να συμβεί»: το θηρίο αποκαλύφθηκε, μόνο που ο
ίδιος το συνειδητοποίησε όταν ήταν πια πολύ αργά, ώστε το μόνο που του
απέμενε ήταν να δει «το κενό της ύπαρξής του». Η τραγικότητα των χαμένων
ευκαιριών, ακόμη τραγικότερων στην περίπτωση προειδοποίησης,
αποκαλύπτεται στο θεατή του Θεάτρου Τέχνης πιθανότατα με τον καλύτερο
δυνατό τρόπο. Γιατί το πραγματικό στοίχημα στο θέατρο δεν είναι να
γεμίσει ένας χώρος εκατοντάδων θέσεων, αλλά να γίνει μίμηση πράξεως ένα
ιδιαίτερα απαιτητικό κείμενο, και μάλιστα με τρόπο τέτοιο, ώστε –παρά το
αμετάκλητα τραγικό τέλος– ο θεατής να αποχωρεί λυτρωμένος.
