"Ο εχθρός του λαού"...

 

  «Σε καθέναν από μας κρύβεται ένας εχθρός του λαού»*

«Ο εχθρός του λαού»
Ερρίκου Ίψεν
Σκην. Τόμας Όστερμάιερ
(Σάουμπούνε)
Φεστιβάλ Αθηνών 2013

«Έχουμε να κάνουμε μ’ έναν πολιτισμό, κλινικά νεκρό»: αυτή η διαπίστωση, εναρκτήρια φράση του κειμένου «Η επικείμενη εξέργεση», το οποίο ενσωματώθηκε στην παράσταση, συνιστά την πεμπτουσία της προσέγγισης Όστερμάιερ σ’ αυτό το κλασικό έργο του παγκόσμιου θεάτρου. Τι κι αν η αποτύπωση λοιπόν ολόκληρης της πολιτισμικής κατάρρευσης σε μια μόνο παράσταση μοιάζει ζητούμενο αλαζονικό κι ανέφικτο; Ο Όστερμάιερ το πέτυχε σε μια παράσταση δύο ωρών και κάτι.

Ο Ίψεν, στο έργο του, περιγράφει τι συμβαίνει σε μια επαρχιακή πόλη κι ανάμεσα σε δύο αδέρφια όταν τα ιαματικά λουτρά, απ’ τα οποία η πόλη ζει και θάλλει, αποδεικνύονται μολυσμένα κι ακατάλληλα. Η ανακάλυψη γίνεται από τον κεντρικό χαρακτήρα, το γιατρό Δρ. Στόκμαν, ο οποίος με αίσθημα ευθύνης επιδιώκει να γνωστοποιήσει το γεγονός και ν’ αποκαταστήσει την ανωμαλία, ερχόμενος έτσι σε σύγκρουση με τον δήμαρχο αδερφό του κι ακολούθως με τον Τύπο, τα σωματεία κι ολόκληρη την κοινωνία. Αν και είναι αυτός που έχει το δίκιο και την αλήθεια με το μέρος του, ο Δρ. Στόκμαν δεν κατορθώνει ν’ αποτρέψει τον αποκλεισμό του.

Η προσέγγιση του Όστερμάιερ διαφέρει σημαντικά απ’ το ιψενικό πρωτότυπο, ακόμη και αν την παραδεχθούμε ως προστιθέμενη αξία. Ο σκηνοθέτης, από κοινού με τον Μπρόχμάϋερ, παρενέβη καίρια στο κείμενο, τόσο στο λόγο του Δρ. Στόκμαν –ο οποίος αντικαταστάθηκε από το κείμενο της «Αόρατης Επιτροπής» που κυκλοφόρησε στη Γαλλία το 2008 και που οδήγησε σε σκηνικούς διαλόγους τύπου ΣΥΡΙΖΑ-ΧΑ στο Ελληνικό Κοινοβούλιο, αλλά και σε πιο κόσμιο, αυτοσχεδιαστικό διάλογο με το κοινό–, όσο και στην έκβαση του έργου –μ’ ένα υπονοούμενο αισιόδοξο–, με στόχο την επικαιροποίησή του. Επίσης, δόθηκε ακριβοδίκαια βήμα και στα δύο αντίπαλα δέη, ώστε να τονιστεί η σχετικότητα του δικαίου. Ο σκηνοθέτης δεν πήρε το μέρος κάποιου χαρακτήρα, και με την επικαιροποίηση, την οποία επιχείρησε και πέτυχε, κατόρθωσε πραγματικά να μιλήσει σε και για ολόκληρη την Ευρώπη και να πείσει το κοινό ότι η Κρίση αφορά το σύστημα, τον καπιταλισμό, κι όχι μια ή δυο χώρες. Θίγει το ψεύδος και την υποκρισία εν γένει, αλλά και συγκεκριμένα στην πολιτική, την κοινωνία και την οικογένεια, και κατακρίνει έτσι τη σημερινή ανθρώπινη συμπεριφορά και τους θεσμούς στο σύνολό τους. Τα επιμέρους θέματα πάμπολλα. Αναφέρουμε ενδεικτικά: πλειοψηφία-μειοψηφία, δημοκρατία-αλήθεια, δίκαιο-ισχύς, αδερφική αγάπη-συμφέρον, μαζοποίηση-απομόνωση, ακλόνητες πεποιθήσεις-καιροσκοπισμός, ωφελιμισμός, εκμετάλλευση. Το συμπέρασμα: «Αυτή η κοινωνία αξίζει την κατάρρευση.» Σ’ αυτό θα συμφωνήσουμε εν μέρει με τον Όστερμάιερ, παρά τις διαφορές της ελληνικής-νοτιοευρωπαϊκής κοινωνίας από τις βορειοευρωπαϊκές. Σε κάθε περίπτωση, γίνεται εμφανές ότι εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με το ίδιο το έργο του Ίψεν, αλλά με μια ερμηνεία του, μια μετάφρασή του, γεγονός από μόνο του ούτε καλό ούτε κακό, ωστόσο αληθές, και στο οποίο θα αναφερθούμε αλλού διεξοδικότερα. Εν προκειμένω, πάντως, η μετάφραση πέτυχε.

Όσο για τη σκηνική αποτύπωση, αυτή πρόδιδε μια εντονότατη επιρροή απ’ τον κινηματογράφο. Το μόνο που έλειπε, θαρρείς, ήταν το λευκό πανί, αν και, έως και αυτό, το αντικαθιστούσε μαύρο διαφανές παραπέτασμα. Ο θεατής αισθανόταν να παρακολουθεί με τηλεσκόπιο το απέναντι διαμέρισμα και τη ζωή μιας οικογένειας. Βαθμός φυσικότητας/καθημερινότητας 100% και πλέον. Ξεχωριστός ο ρόλος της μουσικής –εν είδει σύγχρονων αγγλόφωνων τραγουδιών–, κάποτε ζωντανής, δια στόματος και χειρών των ίδιων των ηθοποιών. Το φιλί ανάμεσα στον φίλο και τη σύζυγο του Στόκμαν, προκειμένου να δηλωθεί η κρίση στις οικογενειακές σχέσεις και το θεσμό του γάμου, έμεινε μετέωρο. Δίχως δηλωμένο υπόβαθρο και συνέχεια, λειτούργησε ως αχρείαστη υποσημείωση στο περιθώριο. Πρωτότυπη η ιδέα του Πάπελμπάουμ για την αντικατάσταση μέρους των σκηνικών από ζωγραφιές αντίστοιχων αντικειμένων σε μαυροπίνακα, καθώς και η χρήση του τελευταίου από τους ίδιους τους ηθοποιούς για το διαχωρισμό σκηνών και χρονικών προσδιορισμών. 

Οι ηθοποιοί, σε γενικές γραμμές, καλοί, επαρκείς για τους ρόλους τους, δίχως όμως ένα αποτέλεσμα εκθαμβωτικό. Η συγκεκριμένη, βέβαια, σκηνοθεσία, με έμφαση στο τώρα, τη φυσικότητα και, κυρίως, στο περιεχόμενο του έργου (τόσο σπάνιο στην Ελλάδα!), διευκόλυνε τους ηθοποιούς. Ξεχωρίσαμε τον Τόμας Μπάντιγκ ως απολαυστικά ειρωνικό και πικρόχολο Μόρτεν Κιλ, τον Ίνγκο Χούλσμαν ως λαλίστατο, έξω φρενών δήμαρχο (ουδέποτε ακούσαμε Γερμανό να μιλάει με μεγαλύτερη ταχύτητα!), και τον Ντέιβιντ Ρούλαντ που επωμίστηκε επιτυχώς τον ad hoc διάλογο με το ελληνικό κοινό.

«Σε καθέναν από μας κρύβεται ένας εχθρός του λαού»* είναι μάλλον το μήνυμα του Όστερμάιερ. Δεκτόν, έστω και ως κάτι εν δυνάμει ον. Ωραία λοιπόν, το βρήκαμε το αγκάθι. Τώρα, τι κάνουμε γι’ αυτό;

*Τίτλος σχετικού άρθρου του Μίχαελ Ράαμπ

Έλενα Σταγκουράκη

Πρώτη δημοσίευση: Περιοδικό "Φρέαρ" (http://frear.gr/?p=1178)